Derivaten

Een derivaat kun je vertalen met afgeleid product of simpelweg afgeleide. Dit komt voor in een aantal categorieën, zoals scheikunde, biologie, industrie, software en ook de wellicht bekende fork, hetgeen een afgeleide is van de onderliggende blockchain, zoals Bitcoin Cash. Die kun je zien als een derivaat van Bitcoin.

Waar dit verhaal over gaat zijn financiële derivaten. Dit zijn beleggingsinstrumenten die afgeleid zijn van een bepaalde onderliggende waarde. Bij de onderliggende waarde van een financieel derivaat moeten we denken aan dingen als afgeleide financiële producten, aandelen, grondstoffen en andere fysieke producten of edelmetalen. Derivaten zijn historisch gezien eigenlijk bedoeld om risico’s af te dekken, maar het is inmiddels wel duidelijk dat ze ook voor minder fraaie dingen gebruikt worden door de financiële markten, zoals zal blijken uit het onderstaande verhaal.

Soorten derivaten

Er zijn verschillende soorten, waaronder een aantal bekende derivaten:

• Opties

• Swaps

• Futures

• CFD (Contract For Difference)

• FRA (Forward Rate Agreement)

 Dit zijn de meest bekende, maar ook beruchte, derivaten.

Opties

Een optie is een recht (en dus geen plicht) om binnen een bepaalde periode een bepaald goed te kopen of te verkopen. Soms staat de prijs hierbij van tevoren vast. De waarde van de optie is afhankelijk van de waarde van het onderliggende product, de looptijd, de rente en de volatiliteit van de waarde van dat product. Bekende zaken om een optie op te nemen zijn onroerend goed en aandelen.

De Oude Grieken handelden al in opties bij het gebruik van olijfpersen. Was de oogst goed dan kon je voor een afgesproken prijs meer olijfpersen aan het werk zetten tegen een minimaal risico. Bij een mislukte oogst kon je gebruik maken van minder olijfpersen als je daarvoor een optie had aangeschaft, waardoor je je risico's verkleinen kon.

Het derivaat op de staatsschuld in Venetië rond 1400 is ook redelijk bekend, een soort vroege voorloper van de obligaties. In de 20e eeuw kwam de optiehandel pas goed op gang in de westerse wereld. Uit deze handel in derivaten komen de termen call en put.

Swaps

De letterlijke vertaling van een swap is een ruil of omwisseling. Een swap is een financieel product waarbij een partij een kasstroom of risico ruilt met een andere partij. De twee partijen heten de poten of legs van een swap. Er zijn meerdere vormen van swaps, zoals de renteswap of de Interest Rate Swap (IRS). Deze swap is wel enigszins berucht geworden in allerlei zaken, zoals de Vestia affaire. De bedoeling van een renteswap is de risico’s afdekken van rentevolatiliteit.

Na de kredietcrisis waren veel renteswaps een negatief bedrag “waard”, hetgeen resulteerde in renteswaps die een schuld vertegenwoordigden in plaats van een bezit. Veel bedrijven uit het MKB en semipublieke instellingen als scholen en ziekenhuizen hebben hiermee grote financiële schade geleden. De Libor affaire klinkt veel mensen ook nog wel bekend in de oren. De Credit Default Swap (CDS) komt ook uit deze regionen. Deze is berucht vanwege het omvallen van Lehman Brothers. Een CDS wordt gebruikt om risico’s van wanbetaling of faillissement door te schuiven naar de volgende laag in deze swap.

Partij A leent via een CDS 10 miljoen euro van partij B. Partij B verzekert zich tegen het risico van wanbetaling van de oorspronkelijke investering bij partij C, enzovoorts. Het probleem was dat uiteindelijk niemand meer wist wie de originele lener was en wie het originele risico had. Het was feitelijk een zeer ondoorzichtig financieel product, waarbij veel mensen het schip in gingen, omdat het originele risico torenhoog was zonder dat ze dat wisten. De val van Lehman Brothers vormde het begin van de kredietcrisis.

Margin call

Uit de swapwereld komt ook de margin call. Dit is een situatie die optreedt als een swap uit de hand dreigt te lopen. Zodra er onacceptabele risico’s tevoorschijn komen voor een van de partijen uit de swap volgt er een margin call. Dit betekent dat het onderpand, dat bij het begin van de swap is gestald aan de winnende partij wordt toegekend om de swap te beëindigen. Dit risico staat centraal in de film “Margin Call” uit 2011.

Futures

Een future, ook wel termijncontract genoemd, is een financieel contract tussen twee partijen waarbij ze zichzelf verplichten op een vooraf bepaalde vervaldatum het onderliggende product te verhandelen tegen een vooraf bepaalde prijs (forward price). Bij dit financieel instrument heeft de koper de long positie en de verkoper de short positie. Ze wedden eigenlijk tegen elkaar. Bij de tulpenmanie in de zeventiende eeuw werd de future verhandeld op de Amsterdamse effectenbeurs om een slechte oogst af te dekken.

Om voor de hand liggende redenen zijn er gestandaardiseerde futures, zoals een graanfuture die betrekking heeft op precies 5000 bushels graan van een bepaalde kwaliteit. Bij agrarische producten is dit noodzakelijk om de reële waarde van een derivaat vast te stellen. Gestandaardiseerde contracten worden hoofdzakelijk gebruikt bij producten die zonder een vastgestelde prijs per hoeveelheid en kwaliteit technisch gezien onverkoopbaar zouden worden.

Futures bestaan op vele gebieden, zoals de financiële futures (bijvoorbeeld het aandeel, valuta, rente) en de commodities of bulkgoederen (bijvoorbeeld olie, goud, graan).

Werking future

Na afloop van een future zit een particuliere belegger niet te wachten op levering van 1000 kilogram aardappelen of zo, dus kan men ervoor kiezen om net voor de fysieke aflevering de future te verkopen of men kan het prijsverschil laten uitbetalen. En anders wordt het een kraampje op de markt!

Futures worden heel vaak gebruikt om posities af te dekken, ook wel hedgen genoemd. Men dekt dan meestal day trading posities af. Men kan ook kiezen voor de Daily Settlement Price (DSP), waarbij je per dag betaald krijgt of moet betalen per dagelijks resultaat. Bij futures werkt men ook met short, long en de margin call. 

Contract For Difference

Deze CFD’s worden gebruikt als een contract tussen beleggers, waarbij de verkoper het verschil betaalt tussen een bepaalde koers bij aankoop en verkoop van bepaalde onderliggende waarden. Is dit verschil negatief dan betaalt de koper. De handelaar in een CFD wordt nooit zelf eigenaar van de onderliggende waarde.

Het CFD is uitgevonden in de jaren 90 als hefboomproduct en maakt dus gebruik van geleend geld. Een belegger neemt het contract aan van een aanbieder die zijn eigen voorwaarden mag bepalen. Bij dalende koersen mag de aanbieder het noodzakelijke onderpand innemen en eventueel nog een margin call er bovenop gooien. Dan moet er nog extra betaald worden boven op het verbeurde onderpand. Een contract for difference heeft wel als voordeel ten opzichte van andere soorten derivaten dat er een absolute stop loss kan worden afgesproken, waarbij je slechts je inleg kunt verliezen.

Forward Rate Agreement

Dit derivaat wordt ingezet om rentekosten of renteopbrengsten te fixeren. Twee partijen zeggen dat bijvoorbeeld de Euribor rente over 6 maanden op 2% staat. De koper wint bij een stijging en verliest bij een daling. Het verschil wordt door de verliezer aan de tegenpartij uitbetaald.

De handel in derivaten

Over het algemeen kan men wel stellen dat handelen in derivaten overgelaten moet worden aan professionals en zeer ervaren beleggers. De hefboomwerking zorgt voor enorme winst als het goed gaat, maar voor grote verliezen of zelfs een faillissement als het fout gaat. Aan particuliere beleggers wordt aangeraden eerst gebruik te maken van virtuele derivaten met een softwareprogramma om "droog" te oefenen met handelen in derivaten, omdat dit financiële instrument weliswaar hoge potentiële winsten belooft, maar verliezen kunnen vaak onbeperkt oplopen.

Schandalen bij de handel in derivaten

Schandalen bij derivaten zijn redelijk goed bekend, zoals het geval Vestia, de Libor rente affaire, Enron en de ondergang van de Barings Bank. Populaire derivaten kun je aanschaffen op een effectenbeurs of over the counter (OTC derivaten, tussen twee beleggende partijen onderling). De eerste vorm is gestandaardiseerd, terwijl OTC een op maat gemaakte afspraak is.

Warren Buffett, de legendarische handelaar in aandelen, zei over derivaten dat het “financial weapons of mass destruction” waren en dat het zogenaamde “mark to model” (prijsbepalingsmodel) in het geval van derivaten een “mark to myth” was. “The big short” is een film die zich afspeelt net vóór de kredietcrisis. Het is een amusante film met een topcast, waarin voor de afwisseling de positieve kanten van short gaan tegen de banken en hun onroerend goed centraal staan en de hoofdrolspelers stinkend rijk worden. Het is ook nog echt gebeurd.

De kredietcrisis en derivaten

De kredietcrisis uit 2008 was een bevestiging van de woorden van Warren. Veel Amerikaanse derivaten gingen er van uit dat de prijs van onroerend goed altijd zou blijven stijgen. Toen dit niet zo bleek te zijn moesten de bezitters van deze derivaten met overheidssteun worden gered (“too big to fail”). De Oscarwinnende documentairefilm “Inside Job” vertelt het verhaal over de financiële crisis uit 2008 vanaf de opmaat tot de gevolgen. Prima te volgen en meeslepend verteld.

De kat op het spek

Grote investeerders (onder andere banken, overheden, pensioenfondsen en andere financiële instellingen) hadden dit spelletje snel door en dus gingen ze door met speculeren, omdat ze toch wel gered zouden worden door de overheid als het weer mis ging en beleggen in derivaten nou eenmaal heel veel geld kan opleveren als het goed gaat. Het kwam op het volgende neer: als het goed gaat zijn we rijk, als het fout gaat betaalt de belastingbetaler. Dat kon zo niet langer.

Regulatie derivaten

Dijsselbloem, de ex-minister van financiën, heeft na de kredietcrisis geprobeerd de handel en bezit van derivaten voor overheidsinstanties aan banden te leggen, maar het gevaar van de dominostenen bij beleggen in derivaten ligt nog altijd op de loer in andere sectoren (bijvoorbeeld pensioenfondsen).

Time bomb

Grove schattingen van de totale waarde van derivaten spreken over tussen de tien en twintig keer het totale BBP van de hele wereld. Een waarde van 1,2 miljoen miljard euro wordt vaak genoemd, maar dit is inmiddels al verouderd. In cijfers is dit 1.200.000.000.000.000 euro. Men hoeft geen Warren Buffett te zijn om te begrijpen dat dit nóg een keer mis moet gaan. De tijdbom van derivaten tikt door. Wie weet wat er nog op de klok staat?